गंगाजल

ब्रिटिश इस्ट इंडिया कंपनीलाही गंगाजलाचं तेवढंच आकर्षण होतं. कोलकात्याहून इंग्लंडला जाण्यासाठी कंपनीची जहाजं तीन महिन्यांच्या प्रवासाला निघत, तेव्हा त्या जाहाजांवर (गंगेच्या सर्वात गलिच्छ अशा) हुबळीच्या तीरावरून भरून घेतलेलं जलच असे. त्याचं कारण म्हणजे या तीन महीन्यांच्या प्रवासात ते पाणी कुजून वा सडून जात नसे. उलट इंग्लंडहून जहाजं निघत , तेव्हा घेतलेलं पाणी तीन महिने टिकत नसे. ही जहाजं मुंबईच्या किनार्‍याला येऊन लागेपावेतो, ते पाणी सडून गेलेलं असे आणि त्याचा घोटही घेववत नसे.

प्रसिध्द फ्रेंच डॉक्टर डॉ. डी. हेरेली यांनी गंगेच्या पात्रात कॉलरा वा अतिसारानं मरण पावलेल्यांची काही प्रेतं तरंगताना पाहिली; पण त्या मृतदेहाच्या खालच्या बाजूस पाण्यात अवघ्या काही फुटांवरही अपेक्षेप्रमाणे कॉलरा वा अतिसाराचे लक्षावधी सोडाच, एकही जंतू नावालाही मिळाला नाही. नंतर त्या डॉक्टरनं असे रोग झालेल्यांच्या शरीरातून विषाणू घेऊन गंगाजलात टाकले. काही काळानंतर ते जंतू पुर्णपणे नष्ट झालेले होते.

ग़ंगेच्या पात्रात सोडली जाणारी अनेक रासायनिक द्रव्ये - मूलतः ऑरगँनोक्लोरिंस आणि कार्सिनोजींस यामुळेही डॉल्फिंसना जगणं कठीण होत चाललं आहे. काठावरच्या अनेक उद्योगांमुळे गंगा कमालीची प्रदूषित होत चालली आहे. पॉली, बायफिनेल, बुटा, डाय्बुटा,त्रिबुटा अशी स्थानिक प्लास्टिक कारखान्यांतून सोडली जाणारी अनेक रसायनं गंगेला येऊन मिळत आहेत.

या नदीला खरा धोका आहे, तो तिच्या दैवी प्रतिमेतूनच. गंगामातेकडे स्वतःला शुध्द करण्याची ' दैवी शक्ति ' आहे, या श्रध्देमुळेच ही नदी यापुढेही जगू शकेल की मृत्युपंथाला लागेल, यासारख्या महत्वाच्या मुद्य्यांकडे दुर्लक्ष केलं जातंय. भारतीयांच्या या नदीकडून असलेल्या अपेक्षा फार मोठ्या आहेत. पण आता आणखी फार उशीर होण्यापूर्वी या नदीला नव्यान श्वास घेण्याची फुरसत द्यायला हवी.

गंगा

ज्युलियन क्रॉडाल हॉलिक

अमेय प्रकाशन